2011/04 De mens is tragisch door de ervaring van eindigheid, terwijl er het besef is oneindig te zijn; is er een oplossing van dit fundamentele conflict?

Jaargang 12 nr. 5 (9 April 2011)

*

In de stille avond staat
de pruimenboom te bloeien –
zo moet het blijkbaar zijn.

De eerste bloesem valt al af –
zo gaat het; niet anders.

Met een bezem veeg ik het terras –
ook dat gebeurt, vanzelf

in de stille ruimte waarin
alles is zoals het is,
zonder tweeheid.

*

Tekst

Sterven en rouwen - het non-dualistische perspectief  (1)
Uitwerking van de inleiding voor Zuylen Uitvaartverzorging, Breda, 18 januari 2009

De vanzelfsprekende vooronderstelling ‘ik ben een eindig persoon’

Iedereen wordt vroeg of laat met sterven geconfronteerd en ervaart dit als iets ingrijpends. Daarom wordt er veel over geschreven en gesproken. Daarbij zijn er veel verschillende invalshoeken en spelen allerlei voorstellingen, ideeën en meningen een rol. Een grote tegenstelling vormen de visies op het al of niet voortbestaan na de dood. Sommigen zeggen dat  je na het sterven als een ziel voortleeft in een hemel of een hel, of dat je in een tussengebied komt waarna weer een reïncarnatie volgt. Anderen stellen dat het menselijk bestaan gebonden is aan het fysieke lichaam en stopt bij het overlijden. In de neurowetenschappen is het geestelijke aspect van mensen een bijproduct van de hersenwerking.

Als je denkt dat er een leven na dit leven is, heb je een bepaald beeld van menszijn waarin mensen niet alleen een fysiek lichaam hebben, maar ook een ziel. Als je zegt dat het stoppen van de hersenprocessen meteen ook het einde van het hele menszijn is, ben je ten aanzien van het menselijk bestaan materialist.
Deze diepzittende ideeën over menszijn kunnen slechts gedeeltelijk door argumenten worden bewezen. Je kunt de inhoud van die ideeën niet zomaar vinden en aanwijzen. Ook kun je ze niet sluitend beargumenteren. Natuurlijk, er zijn wel verschillende zaken waar je op kunt wijzen, zowel voor de ene als voor de andere voorstelling, maar je ziet dat er geen echt bewijs voor is. Toch liggen deze ideeën ten grondslag aan allerlei verdere ideeën en aan de wijze waarop mensen zich gedragen. Daarom noemen we die ideeën vooronderstellingen. Je moet erin geloven en daarom zijn het  geloofsvoorstellingen. En dat geldt niet alleen voor allerlei traditioneel religieuze voorstellingen; dat geldt ook voor de materialistische voorstelling. Dus de vragen blijven. Velen laten die vragen maar open, want ‘je komt er toch niet uit’.

Toch kunnen we nog even verder kijken naar die verschillende vooronderstellingen, naar hun aard en hun grenzen. Wat dan opvalt is dat de verschillende voorstellingswijzen toch een bepaalde gemeenschappelijke kern hebben. Wat fundamenteel is zowel in de meer religieuze voorstelling als in de materialistische zienswijze is de problematiek van mensen die hun leven als eindig ervaren. Ze gaan vrijwel altijd uit van het standaard idee dat iedereen een mens is die begrensd is in ruimte en tijd. Het dominante uitgangspunt is de vooronderstelling van de individuele mens die leeft en eens sterft. Heel vanzelfsprekend wordt ervan uitgegaan dat wij mensen zijn die hoogstens 80, 90 of 100 jaar op de wereld zijn en dan doodgaan. Zo is er steeds de vooronderstelling van onszelf als een eindig persoon, en die vooronderstelling werkt als een patroon dat alle aspecten van het leven vormgeeft.

Dus wanneer we verder willen kijken, lijkt het erg belangrijk dat we de juistheid van deze vooronderstelling gaan onderzoeken. We zullen niet zomaar bij deze vanzelfsprekendheid moeten blijven staan, niet te snel moeten stoppen met nadenken. Juist in de confrontatie met de dood komen vragen op over de juistheid van deze aanname. Juist wanneer er aftakeling is, komt er een reflectie op en de vraag: hoe zit het nu eigenlijk? Hoe zit het nu eigenlijk met mezelf? Juist bij het sterven komt deze vraag op, omdat er de ervaring is: ik ga dood. Er is angst om het eigen bestaan dat wordt bedreigd. Daarbij vallen allerlei vanzelf sprekendheden weg. Met een einde-perspectief kijk je terug. Dan worden de grenzen van het leven duidelijk in een grotere ruimte en wordt het leventje zelf erg betrekkelijk. Dan ga je vragen stellen over de meest vanzelfsprekende ideeën, ook over de juistheid van je identiteit als individueel en eindig mens.
Deze aanname zal dus als een vooroordeel onderzocht moeten worden. Een nader onderzoek laat zien dat deze identiteit niet noodzakelijk en onjuist is en dat precies deze identiteit de bron van alle lijden is.

‘Ik ben een eindig persoon’

Dit bestaan van mij – wat is dat? Ik ben toen geboren, ik heb een naam, er is dit levensverhaal; ik heb dit en dat in het leven gedaan, dit wilde ik en dat wilde ik .... Zo heb ik een persoonlijke identiteit. De algemene structuur is die van een ik-identiteit waarin ik wel in de wereld sta, maar ook tegenover de wereld. Op die wereld ben ik gericht. Daarbij wil ik mezelf niet verliezen, maar vasthouden. Ik wil niet dood, maar leven, mezelf gezond houden en versterken. Dat geldt voor vrijwel iedereen. Moet je eens kijken wat jezelf en andere mensen allemaal doen om dat ik te verstevigen in het leven, om gezond en sterk te blijven, om dat leven voort te zetten, om het eigen ik groter en belangrijker te maken. Nu, dat noemen we egocentriciteit en dat zie je dus haast overal. Er is een algemene structuur van scheiding en van gerichtheid.
Daardoor is er een grote zorg voor het ik en dat is een egospanning: de spanning van het verlangen om het ik-centrum te laten voortbestaan, om steeds meer op te nemen in de sfeer van het ik en om de krachten die het ik kunnen aantasten te weerstaan.
Het verlangen om je eigen sfeer  uit te breiden en om wat te bereiken zal op sommige punten misschien worden vervuld. Maar dan zeg je: is dat het nu? Een heleboel dingen bereik je niet. En dan ben je gefrustreerd. Allerlei krachten die je dreigen aan te vallen, wil je tegen houden. Dat is vooral zo, als de krachten zwaar zijn en als het een aanval is op je bestaan als zodanig. Dat geeft angst. De ik-zorg die ontstaat door de scheiding komt voort uit angst, angst voor het eigen leven. Als mensen sterk vasthouden aan hun beperkte ik-identiteit van de lichamelijke persoon, wordt bij het sterven het lijden zwaar. Ze hechten sterk aan het leven, het leven als ik-persoon, terwijl allerlei aspecten van de persoon gaan wegvallen. Hoe zwaarder die hechting is, des te zwaarder wordt het onvermijdelijke afscheid. Je ziet dat in de structuur ‘ik ben een eindig persoon’, met de egocentriciteit die daarbij hoort, altijd ook het lijden zit.
Wat is de hoogste wijsheid vanuit de dominante visie dat de mens eindig is? Dat hoor je overal: de eindigheid accepteren en zo prettig mogelijk leven. Heel pragmatisch handelt men dan om veel te genieten, soms met een sterke egocentriciteit, soms ruimer als men het goede samenleven erbij betrekt. Ook dan blijven er de frustraties, de angst en het lijden, want het leven is niet altijd prettig.

Deze situatie van de eindige persoon moeten we nog iets dieper gaan onderzoeken. De persoon ervaart de eindigheid van zijn bestaan, maar blijkbaar neemt hij of zij er geen genoegen mee. Dat komt doordat er een besef is van de eigen oneindigheid! Niemand kan zich een absoluut einde van zichzelf voorstellen – wel denken, maar niet voorstellen. Iedereen heeft een besef van onbeperkt-zijn, niet beperkt te worden, zelfs niet door de dood. Iedereen verzet zich ertegen geobjectiveerd te worden als een ding met vaststaande eigenschappen in tijd en ruimte en dat vindt plaats op grond van het besef dat het zelfzijn als subject principieel vrij van deze bepalingen is.
Er zijn dus twee noties. Aan de ene kant is er het besef oneindig te zijn en aan de andere kant de ervaring van de eigen eindigheid. Dit vormt het meest fundamentele conflict.  Dit conflict is basaal voor de menselijke situatie. Daarom is de menselijke situatie fundamenteel tragisch. Daarover gaan de Griekse tragedies. Daarover gaan al de ‘drama’s’ die worden uitgebeeld in film en romans. Het menselijk leven en samenleven is ontzettend tragisch. Mensen willen van alles, maar omdat ze zich identificeren met beperkte zaken breekt hen alles bij de handen af. Mensen willen oneindig zijn, niet doodgaan, terwijl ze zien dat ze aftakelen en doodgaan. Dat is de menselijke situatie.
Is er een oplossing van dit fundamentele conflict?

[wordt vervolgd]

Boekbespreking

Mirjam van Biemen, In stilte. Retraites in Nederland en België
Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam 2011

[W.S.]

Onlangs is ‘IN STILTE’ verschenen, een boek waarin Mirjam van Biemen haar ervaringen beschrijft die ze opdeed tijdens diverse retraites in Nederland en België.  Mirjam is journalist en heeft meegewerkt aan televisieprogramma’s van de KRO. Ze bezocht retraites van de Hare Krishna beweging, Vision Quest, de Soefi beweging, Vipassana, een Katholieke retraite, een Straatretraite en ook een Advaitaretraite. Voor die laatste retraite ging ze naar Schiermonnikoog waar een groep rond Douwe bijeenkwam. Aan iedere retraite wordt een hoofdstuk gewijd. Elk hoofdstuk begint met een korte inleiding over de historisch-filosofische achtergrond en het dagprogramma van de retraite. Het grootste deel gaat over haar persoonlijke ervaringen en ontmoetingen met andere retraitegangers. Mirjam blijft geen neutrale buitenstaander die alleen maar observeert. Bij iedere retraite probeert ze door te dringen tot de kern van waar het om gaat door zelf actief mee te doen. Onvermijdelijk ontstaan hierbij veel vragen, twijfels, confrontaties, maar ook inzichten en waardevolle ervaringen. Het is boeiend om te lezen hoe een betrekkelijke buitenstaander haar weg vindt (of niet) in de qua opzet en inhoud zeer verschillende retraites.

Enkele citaten uit het hoofdstuk over de Advaita retraite

“Ik zit met mijn ogen dicht naar Douwe te luisteren en neem alles wat hij zegt in me op. De groepsenergie wordt steeds sterker naarmate de week vordert. Wellicht omdat we met veel mensen tegelijkertijd ons bewustzijn aan het verruimen zijn? (…) Douwe zet weer een bandje op. Er klinkt een vliegtuig met vogels, of is het onweer met vogels? (…) Daarna grote stilte. Buiten geloei van de wind en het gekrijs van meeuwen. Ik voel een traan over mijn wang lopen. Er hangt een prachtige verstilde energie in de kerk.(…) Als de sessie afgelopen is, weet ik niet hoe lang ik zo heb gezeten. Een uur? Een half uur? Lichter dan ik binnenkwam verlaat ik de kapel.”

“Ik probeer rustig adem te halen en de angst er gewoon even te laten zijn. En dan opeens voel ik dat niet ik het ben die bang is voor de openheid, maar mijn ego. Dat ervaar ik heel bewust. Ik voel mijn ego helderder dan ooit tevoren. Ik zie het met verwondering en verbazing aan. Ik voel blijdschap. Alsof ik een bijzondere ontdekking heb gedaan. De angst zakt weg. Nu ben ik alleen nog maar nieuwsgierig. Maar ik moet oppassen. Ik besef dat ik heel voorzichtig moet blijven, de komende dagen en mezelf goed in de gaten moet houden. Experimenteren mag, maar voorzichtigheid is geboden, nu ik zo kwetsbaar ben.”

“De scheiding tussen ego en eindeloos bewustzijn wordt steeds helderder voor me. Nu zou ik me eigenlijk moeten overgeven aan alles wat zich voordoet, maar dat durf ik nog niet. Advaita voelt als een waarheid, maar ik wacht liever nog even. De twijfel en het aan de zijlijn blijven is vast dodelijk op den duur, maar voelt alsnog veiliger dan toegeven. Liever nog even op het puntje van de duikplank schuifelen.”

Mededelingen

Bericht over Douwe
Het eten gaat beter en daarom kon de voedingssonde eruit. Dat betekent dat de irritatie en het meeste gedoe rond de voeding voorbij is. Het helingsproces kan doorgaan.
Hoewel Douwe nog niet lang achter de computer kan en moet zitten, kan hij wel weer zelf e-mails ontvangen. Stuur ze alleen als ze urgent zijn. De regeling dat de post via anderen gaat, stopt dus. Tot 16 april is Douwe niet bereikbaar.

Op woensdag 13 april is er een open Advaita-avond in het Centrum. Na het beluisteren van een gedeelte van een Satsang door Douwe (op cd) zal er stilte en meditatie zijn. Aanvang 20.00 uur.
Op 22 april is er weer een Stiltedag, vanaf 10.00 uur. Opgave vooraf is niet nodig.
Woensdagavond 27 april is er een Satsang / advaita-avond met Douwe.

De Stilteweek van 17–24  juni zal worden begeleid door Douwe. De opzet zal ongeveer dezelfde zijn als de vorige keren – zie Retraiteweken, ook voor de opgave voor deelname.

Mathilde Kreulen die de stilte-bijeenkomsten in Groningen (Noordwolde) coördineert, heeft een nieuw telefoonnummer: 050-3011226.

Nieuw op de website

Achtergrond –Douwe Tiemersma – Artikelen
- 'Niet kennen. Wat gebeurt er als de objecten wegvallen?'

Non-dualiteit - Literatuur – Samenvattingen – Rest
- Mirjam van Biemen, In stilte. Retraites in Nederland en België

Downloads
2011-03-30 Zelfstandigheid
2011-01-12 Je laatste standpunt loslaten

Kalender

In Gent, Brugge, Leuven en Noordwolde (Groningen) zijn regelmatig bijeenkomsten zonder Douwe van mensen die zich betrokken voelen bij zijn benadering.
Zie voor informatie:
W: Vlaanderen-Brugge, E: advaitagroepbrugge, T 0486 976569
W: Vlaanderen-Leuven, E: advaitagroepleuven, T: 016-400377
W: Vlaanderen-Gent, E:  advaitagroepgent, T: 0746 89 65 04
W:  Groningen, E: advaitagroepgroningen, T: 050-3015069

Colofon
Redactie: Patricia, Pia, Willem
Teksten en eindredactie: Douwe